Terugblik op het energiejaar 2023

2023 was net als vorig jaar een jaar vol onzekerheid. Maar waar in 2022 de prijsvorming vooral gedomineerd werd door chaos en paniek, bracht dit jaar relatieve rust. We kunnen inmiddels wel de conclusie trekken dat de energiemarkt zich in rap tempo heeft weten te herschikken naar een wereld waarin Rusland niet langer hofleverancier is van Europa. Deze nieuwe balans kwam echter niet zonder slag of stoot en het is nog maar de vraag of deze aanhoudt in het komende jaar. In alle rust zijn namelijk ook de nieuwe kwetsbaarheden van ons energiesysteem zichtbaarder dan ooit. Wat zijn die kwetsbaarheden? En wat was er überhaupt ook alweer gebeurd dit jaar? Tijd voor een terugblik op het energiejaar 2023.

Q1: een warm begin, maar onzekere toekomst

Door uniek warm winterweer – de warmste sinds het begin van de metingen in 1901 – werden de gasbergingen zelfs tijdens het stookseizoen aangevuld (we eindigden het stookseizoen 2023 met een recordvullingsgraad van 55%). In februari en maart daalde de gasprijs verder door het milde weer en de opening van LNG-terminals in Duitsland en andere lidstaten, waardoor er minder bottlenecks waren en het vertrouwen op de markt steeg. We zagen de gasprijs dan ook dalen van 150 naar zo’n 50 €/MWh.

Een gerustellend begin van het jaar voor de energiemarkt, maar het had wel een donker randje. De hitterecords, die het hele jaar verder hebben doorgezet, zijn geen goed teken voor het klimaat. En de sterke afname in industriële vraag kan onheil betekenen voor de economie. De Nederlandse industrie heeft erg lang goed kunnen concurreren, mede dankzij goedkoop gas. Maar een plotse overstap naar fossielvrije brandstoffen tornt aan de concurrentiepositie van Nederland. Zeker voor de energie-intensieve industrie kan het hierdoor aantrekkelijker worden om te verhuizen naar werelddelen waar energieprijzen lager liggen. Hoe dat zal uitpakken, moet zich nog maar uitwijzen, maar het biedt in ieder geval weinig zekerheid voor de economische vooruitzichten.

Q2: een nieuw soort gasmarkt

In het tweede kwartaal werd wederom duidelijk hoe radicaal de marktdynamiek veranderde. Europa importeerde recordhoeveelheden LNG en het aandeel LNG in de energiemix steeg tot boven de 40% – een verdubbeling vergeleken met de periode voor de invasie van Oekraïne. De switch naar LNG werd bovendien versterkt doordat de Russische gaslevering werd afgeknepen – inmiddels stroomt er 90% minder gas naar Europa dan vóór februari 2022.

Afhankelijkheid van LNG zorgt ervoor dat Europa bloot wordt gesteld aan marktontwikkelingen elders in de wereld. De Europese import van LNG werd vergemakkelijkt door een achterblijvend herstel van de Chinese industriële vraag en de herstart van Japanse kerncentrales, waardoor er minder concurrentie was op de gasmarkt. Met al deze LNG leveringen konden de toch al aardig volle gasbergingen dit jaar voorspoedig worden aangevuld. Zeker omdat er heel wat minder gas nodig was voor elektriciteitsproductie: in de zomer kwam het CBS uit met het nieuws dat bijna de helft van de Nederlandse elektriciteitsproductie uit hernieuwbare energie kwam.

Q3: een zoektocht naar balans

De sterke toename van duurzame elektriciteitsproductie had echter ook een keerzijde. Nederland kampte net als andere Europese landen een stuk vaker met overschotten en negatieve prijzen. Begin juli werd zelfs een prijs van -500 €/MWh bereikt en waren er 15 opeenvolgende negatieve uurprijzen in Nederland, België, Duitsland, Frankrijk én het Verenigd Koninkrijk. De marktbalans werd enigszins gestut door de verbeterde beschikbaarheid van Franse kerncentrales (80% hogere productiecapaciteit dan in 2022), maar de stijging in negatieve prijzen wijst op een structurele balansuitdaging. Er is kort gezegd te weinig gelijktijdigheid tussen energieopwek en -verbruik, en de oplossingen om de balans te herstellen zijn nog niet op grote schaal voorhanden. Het is dan ook geen wonder dat er dit jaar meer aandacht kwam voor technologieën zoals batterijopslag en elektrolyse voor groene waterstof.

Q4: van rust naar onrust

Over het geheel genomen waren de energiemarkten relatief rustig in 2023 en er was geen sprake van de prijsvolatiliteit van het voorgaande jaar. Het vierde kwartaal liet echter zien hoe fragiel de balans is. In het begin van het vierde kwartaal zorgden enkele factoren ervoor dat de prijs weer werd opgedreven, zoals een aanhoudende stakingsdreiging bij LNG-exporteurs in Australië, de oorlog die losbarstte tussen Hamas en Israël, en een vermeende sabotage van de gaspijpleiding tussen Finland en Estland. Deze gebeurtenissen leidden tot een hogere ‘geopolitieke risicopremie’, omdat ze de leveringszekerheid bedreigen. Gas wordt daardoor duurder.

Gelukkig werd deze prijsstijging getemperd door de aanhoudend gereduceerde gasvraag. Deze is nog steeds een stuk lager dan voorgaande jaren. Maar een strenge winter en/of meer industriële vraag kan daar erg snel verandering in brengen, waardoor de gasvraag met miljarden kuubs kan stijgen.

Aanhoudende rust of stilte voor de storm?

De snelheid waarmee de energiemarkt zich na de chaos van 2022 heeft kunnen herschikken is opmerkelijk. De uitbreiding van de LNG-importcapaciteit, de aanhoudende besparingen in gasverbruik en de vogelvlucht van duurzame elektriciteitsproductie zorgden allemaal voor relatieve rust. De meer normale price drivers namen het weer over. Is gas goedkoper dan kolen? Hoe zit het met de LNG-vraag hier en elders in de wereld?

Deze rust waarmee we het jaar afsluiten moeten we echter niet voor lief nemen. We gaan een heikele periode in, waarin we uiterst lastige uitdagingen moeten blijven overwinnen. Hoe zorgen we structureel voor een lagere gasvraag voor onze warmtebehoefte? Kunnen we een oplossing vinden voor hoge gasprijzen die de industrie niet volledig ‘wegjaagt’? Wat elektriciteit betreft, kunnen we structureel negatieve prijzen voorkomen? En hoe kunnen we de leveringszekerheid beschermen tegen (geo)politieke chaos? Om maar niet te spreken over netcongestie, waar we de komende jaren een oplossing voor moeten vinden.

2023 heeft al deze onderliggende uitdagingen blootgelegd. En hoewel we daar slechts beperkt ‘last’ van hebben gehad, is de noodzaak tot actie groter dan ooit. Actie om de energietransitie vanaf aanstaande januari met opgestroopte mouwen en hernieuwde energie aan te vliegen.

Energietijdlijn 2023

Bekijk hieronder een terugblik op het energiejaar 2023!

Het energiejaar 2023